Jakyätkuyis tzyame / Fragmentos: Apuntes sobre traducción
Jakyätkuyis tzyame
Tumä. Witntipä anhmakyuy
Yäjtkomajksykuy mayu poya ¿1991? Te anhmakyutyäjkomo ukka tise ’yanhjamyajpa wyit, ’yanhjokyajpa ti tujkpa. Makapäte nyitzäjkye witntipäma tumkuy, otejaye anhmakyuy maya’ote’omo yä’ki Valladolid, Yucatán kupnkuyomo. Te tumäkyuy nyäyipä’is Maya’on kyopiku majktukay anhmayoye, tzyapyajpapä’is metza ote. Witnti ontzyotzu tumä pät nyäyipä’is Miguel Ángel May May. Po’nyi wewenepya, tzyäjktzi’pa wa’ nyäjktyäyaju ti nä tzyapu. Tzyampa tiyä maka ’yanhmaye, tise maka yosye. Tikuta maka tzyäjkye, yoskuy tzyäjkyajupä Carlos Montemayor’jinh, te’setike, Santiago Dominguez Ake’jinh. Tzyapuka jujtzyektam maka anhmaye, tumye, May May tzyapu tiyä maka tzyäjkye nye’ ’yote’omo te jayetzame: “Las casas de Mérida son blancas”. Te jaye yä’se tzäyu:
U najilo’ob Jo’e saktako’ob.
*Saktako’ob u najilo’ob Jo.
*Jo’e saktako u najilo’ob.
Le najo’ob yano’ob Jo’o saktako’ob.
Tuláakal le najo’ob yano’ob Jo’o saktako’ob.
’Yisyajpa, tyunyajpa tumtumäpä jayetzame, May May yajk isyajpa tyäyumu tise jayu te jayetzame, tiyä tzyampa. ’Yisyajuka, tzyapyajuka nyijipäyaju te jayetzame tipä onpa wä nye’ ’yiote’omo. Yisyaju tise te eyatampä jayetzame jakyätu, tise onpa te kasynya’ote’omo, u yajk yosyajpa eyatampä ote wa’ tzyamanhwajkyaju tiyä nä tzyapntyo’u te jayetzame’is (¿jinte wyäpä yä’sepä jakyätkuy?). Jäsika, ke’jayatäju wa’ jyakätyaju kasynya’ote’omo te tzamejaye jyakätyajupä’a te nye’ ’yote’omo.
Las casas Mérida Blancas.
Mérida Blancas sus casas.
Blancas sus casas Mérida.
Blancas son las casas de Mérida.
Mérida blancas son sus casas.
Las casas que están en Mérida son blancas.
Todas las casas que están en Mérida son blancas.
Sijkyaju jujtzyek tyunyaju: ji’na’ajk myumu ’yonye wä, yajk sijkopyana’ajk: Jujtzyek kyotunyaju te yoskuy, nämanhkoyayaju te tzamejaye manpa wä te metza ote’omo ukka napsti njakyätpa tiyä tzyapntyopa. Te’setike, wa’ nsunyi nmanu te kasynya’ote’omo, wäpätena’ajk nkipsä kasynya’ote’omojk; wa’ sunyi nmanu maya ote’omo wäpätena’ajk nkipsä maya ote’omo. Tumtumä ote anhko’eyapäte.
[Miguel Ángel May May, “Los talleres de literatura maya, una experiencia nueva en Yucatán” en Situación actual y perspectivas de la literatura en lenguas indígenas, 1993].
Metza. Jama tujinh
Kätupä’a poya, njakyimut te internet’omo, makapätzi tzonkoyatäjkmä, wa’äjt maku ntuni, usyanhy te jayetzame Maka tyuki tumä mapasyä. Y te volverás un sueño. Ijtu nyä’omyajupä’is, ijtu jyayajupä’is wäpä tzame, jäsiti, myusyajpapä’is otetzame, oretzame, tzunitzame, tzyapntzotzyaju tise njayut te ote, ja jyene wyämäya, najayajutzi tise wä wa’äjt njayu. Nmusut tzyapukäjk Ramiro Gomez’is. Namäjtzi makuk jutä makat ntuni, tunhomotzi ijtuk, nukjayutzi ote äjn n’ontäjkomo, yä’se jayu: te njaye’is nyäyi, ja jyakyätäna’ajk wä. Jäsikti, wäpä ti’äjtzi tzamjayu wa’äjt nkajkpäjayu te ote “tyuki”, wa’äjt njayu “wiru’i”, yä’se’unh wä. Witnti yajk jowiketnutzi, tepaka, nyuskutatzi’ut, syutmpana’ajk wa’ ntunpu’u te jayetzame, wa’ nmusu ti nä tzyapntyo’u… Te ta’nupä nyäyi yä’tena’ajk Maka tyuki tumä mapasyä, Y te volverás un sueño: de migraciones, sueños y muerte, tzyetampä jayetzame tzunhupä te jayetzame’omo: Mumure tä yäjktampä. Todos somos cimarrones (2012) Mikeas Sanchez’isnye. Ntzamanhwajkjayut jayupä metza ote’omo, nkipsupäte kasynya’ote’omo… Jutzti’a, wäpätena’ajk nkajkpäja nyäyi, nä. Te’setike, te’amuhnhte tzyäki: wa’ nkipsu kasynya’ote’omo, ji’nte nkonämi te nnepä ote’is myajanhajkuy… Usyanh ki’syka’upätzi nnajayut ji’näjt mawe nkajkpäyi: ji’näjt mawe njakyäti tise tzyampa te kasynya’ote’omo. Te’setike, jakyuyomo, ji’nte nkomäpyase… Ntzapyajumat titam’itam, jäsika nnäpyajutzi wäpätena’ajk ntzamä, nkipsä, eyatampäjinh yäsepä tzäkikäsi. Te’anhojtyi, n’isut tzame jyayajupä eyatampä’is (Te Kupimäpä ote’omo yäsena’ajk tzä’pya: Maka myapasyäwidu’i u yä’se: Maka myapasyä’e / Te Amäpä ore’tzame’omo: Maka mapasyi’aje u Mapasyi’omo maka ntyuki). Ji’näjt nmusipä tiyä nä tzyapntyo’u te jaye’is nkomäyut ja jyakyätyapäte wä.
Tukay. “Traduttore, tradittore”
Incierto diccionario del escritor bilingüe
Bilingüe. Pät muspapä wewena metza’ote’omo, tumäpä ote’istite nyätunhajpa kyipsokyuy te’setike yyoskuy. Wa’ tyujku ijtu’iyä, pät tzyampapä’is metza ote (nye’ ‘yote-Kasynya ote) yajk yosanhäpya te kasynya’ote, yä’ä ote’isajkä yajk mäjanhäpya nyäyi, tzyi’anhäpya yoskuy, koyowa yätipä tzäkitzäjkuyomo (Te’setike te jojmotampä tzame, kyipsojkpatkuy syutmpapä wa’ myäjanhaju te tzyäjkpapä yoskuyomo).
Jakyuy. Ukka te jakyuy wäjätitena’ajk npäjkpa kulyapiz, toto (u jatyäjk: Tablet u Laptop u eyakene ntimakumpäkipä äjt), ji’näjtzina’ajk npokse yä’ki i’npasenhomo wa’äjt “njayu” ti’ijti. Njapyatna’ajk, naps te’se, ji’näjt nkä’anhwa’ke tikuta yospa. Ikuta. ¡¿Tikutajoy?! ¿Tikuta nkipspatinkipspat jutzäjt, jutäjkäjt maka ntuktzi’i äjn njakyuyoskuy? ¿Tikuta nkämayapat äjn nyoskuy äjn n’ijtkuyis wyini? ¿Tiyamäjt wä njayä, ntzamä äjn n’ote’omo, u eyapä ote’omo? ¿Tipä tzäki, kipsokyuy wä npäjkistzyo’a äjn nkupnkuyis wyinanhtyäjki? ¿Wäpäte wa’äjt nkä’anhwa’ku äjn nwit, yä’setampä kä’anhwa’kupyik?
Jakyuytzäki. ¿Tzäki’aste te jakyuy u te tzäki tujkpa yajk yospak pyäjkpase te otetzame? ¿Mumupä ote’omo’a tujkpa? ¿Muskuyomo’ate tzunhpapä u yoskuyomo, te’esetike, ntzäjkpatintzäjkpa’ajkä? ¿Myetzpa’as nyekäpä tzyäki u syutnyajpase te päntamis? ¿Syutmpa’as suni tzäkitzäjkuy u wäpä tzäjkuy?
Jakyätkuy. Wa’ ntumäyu tumä ote’omo tiyä njayu, tiyä ntzapu, witntipä. Tzyamanhkajkuy, tzpwitu’kuy, tzäjkwitu’kuy. Te jakyätkuy te’ante kenemintäjpapä “winapä tzäki” yäpiktike ijtuketu wi’napä tzäki.
Jakyätoye. Te jakyätoye’is ji’ ‘yispäki te wä’anhtzapnkuy: mumujama kontyäjkayatäjpa, tzapyatäjpa, mumutampä’is kyontyäjkayajpa. Nye’käjoy tzäkitzäjkyajpa, yajyajupä cristoyumu otetzame’isnye.
Jakyätupä. Tumä jaye jakyätupä wa’ tä nwiyunhtzapu eyakenepäte, eyapä jayete. Te’se, nnä’ijtapä jaye metzapäte, anhko’eyakenepäte, tumäyajpapä tikuta tujkpa, tiyä nyätujkpa, anhko’eya tukakotzäpik: tzäktäjupäte sonekepä tipik, suntzyäjkupä, yajk yosyajpa eya’eyakenepä yoskuy, tesetike, jayu eya’eyatampä ote’omo.
Otenuksi. Te ote kajkpäpa tumäpyak eyapä otejinh, te’ante otenuksi: Tumäpä’is pyäjkjapya eyapä’is ’yote, jinajkä musi nyä’yä nye’pä otepik. Ijtu ji’ musi njäkä’ä tarlos. Ijtuk muspak nme’tza te ote’is tzyampapä ti ‘yotetäse, eyapä otepik, eyakenepä otepik. Kyoyajkuyomo, te otetzapyajpapä’iste, iyä, myusyajpakti, u ji’ kyipsojkpatye, myusyajpa tiyä maka tzyäjkye te otejinh. ¿Jujtzyem’äjt nkajkpo’u äjn n’ote tumtumäpä otepik nnuksupät wa’äjtzi weweneyu?
Tzunitzame. Tanupä ote, pänisti yajk yospapä ‘yijtkuyomo. N’anhmapya tometampä ntäjinh, te’setike, tumäpya te n’ijtkuyjinhtam. Te ote’is tyukntzipa nkipsokyutyam: n’istampa te nasakopajk jutz syutmpa. Tumtumäpä ote’is wye’npa, tyumäpya te nasakopajk syutmpase. Ukka te’se, ¿Te otekijpkuy witntipä äjn n’otete?
Usypä jakyätkuy. Wa’ njayu wene te onkuy tzame te ijtyajupä jayepik. Yäsepäkäsi, ji’n: tumä jayetzame jinte napsti njakyätipä nä weweneyuse. Weneksenhomo syutmpa wa njampo’u tise tä onpa te’se wa’ njayu. Wäpäte nnäpujtja jyama wa’ ntzäjku jakyuyoskuy, te’setike nnäwä’ajpa eyatampä’is kyotzonhkuy.
[Entrevista a Enrique Servín, 2013: https://tierraadentro.fondodeculturaeconomica.com/aprender-a-pensar-desde-los-verbos/ y Domingo Meneses Méndez, “La visión del escritor indígena sobre sus escritos”, Los escritores indígenas actuales ii, 1992].
Majksykuy. Manhkuy, mapasi, ka’kuy
Totojaye ’yanh’ispapä’is te manhkuy: Mumure’ tä yäjktambä. Todos somos cimarrones (2012) tzäktäju tema Puerto Rico kupnkuyomo, Tzampa nyäkätyajupä’isam te manhkuy. Metzkowe’nupäte: witntipä nyä’ijtupäte kuyay sunyitzame wyiyunhtzampapä’is tisepäte te manhkuy eyakonasomo; myetza’ajkuyomo nyä’ijtu kuyay tzyetampä sunyitzame tzyampapä’is te ka’kuy. Te sunyitzame ntzampapät ijtu te kyoyajkuyomo. Witntipä tzotzpapäjinh yä’ä tzamepik “Maka mini’ te’ kakuy / Llegará la muerte”.
Tise mumu syunyitzame’omo, ji’ jyakyäti tise tzampa te kasynya’ote’omo, Mikeas Sánchez’is tä tzipa metza kenepä jakyätkuy tumäpä kipsokyuyisnye. Te’kuta, mumujama npatpa anhkoeyatampä jaye. Te’se, ¿Te sunyitzame wä’ajpa u tokopya tzyame, pyämi? Nnäpyajpa. Weneksenhomo, te metza kenepä jaye na tyumäyajpa. Weneksenhomo yospa na’ isyatäjpak te istäjkomo. Weneksenhomo wä pujtpa tumä ote’omo, ji’ eyapä ote’omose. Yä’se, te sunyitzame’omo ntzapntapä’a, kipsojkminkuy jujtzyek nukpa, mita te ka’kuy, yä’säpa tumtumjamapä na’tse pämipämipä, iyä, jujtzyek n’anhkampa, n’akwajkpa nwitäm, juti’aju, jäsiti, ji’ mawe tzyäyi tijutipä jamtzäjkuy nnäyi’isnye u napsti npapasi wäjäti te’e, te mapasi nnäjkijtapäna’ajk, u eyanämä, te mapasi, mapasi’omo ja’ijtapä’omona’ajk.
Maka mini’ te’ kaku’y […]
Jiksekande’ makabä jambä’i mij’ näyi’
maka dyuki’ tumä mabaxi’
te’ mabaxi ja’ tyujkäbä tzayi’kam
Llegará la muerte […]
Entonces olvidarás tu nombre
y te volverás un sueño
el sueño de una tarde jamás contemplada
[Mumure’ tä yäjktambä. Todos somos cimarrones, 2012].
Tyäjkäkyuyomo, muspapä tototunä tzunitzame’omo, otetzame’omo, oretzame’omo ‘yanh’ispa wenemä tise jayu te ote (nä yajk yosta te ore, ji’nä yajk yosta te wätzäjkupä jaye te’kuta, npatampa “d”, “b” jutäna’ajk njapya “t”, “p”; te’setike, yajk yosyaju “x” jutäna’ajk yospa te jaye “sy” yäte’e yajk yosyajpa yäti):
Maka mini’ te’ kakuy […]
Jiksekanhte’ makapä jampä’i mij’ näyi’
maka nhtyuki’ tumä mapasyi’
te’ mapasyi’ ja’ tyujkäpä tzayi’kam
[How to Be a Good Savage and Other Poems, 2023].
Te’setike, wa’ ntzamjajku kasynya’otekäsi, muspa ntzäjkwätzäkä te jakyätkuy ‘yotekäsi yäse tzäpya:
Va a llegar la enfermedad […]
Es esa vez que vas a olvidar tu nombre
te vas a volver un sueño
el sueño que no se hizo realidad por la tarde
Yä’se tujkpak, te jaye kasynya’ote’omo tokopya syunyi’ajkuy, tokopya usyanh ote’is pyämi. Te sunyitzame kye’pa jutä onpa wä, tiyä kye’pa te ote’is. Ji’nte wa’ te tzame tzyapupä tiyä tzyapnketu te eyapä ote’omo, nsutmpapä wa’ te myejtzykäyitam ‘yonu wä, wa jana tyokoyu syunyi’ajkuy nmanpapä syanhajkuyomo, ’yote’omo. Tete’e mäjanhmpä yoskuy wa’ tä jayu metza ote’omo: ji’nte naps wa’ ntzäjku metza jaye wa’ ‘yosu’, wa’ tise tumä, te’se eyapä tzyampä ti, jutz jayu, tise manpa, tise onpa.
Mosay. Kyoyajkuy
Lea con atención el fragmento bilingüe de ¡Despierta ya! que se le ofrece a continuación y conteste (o no) las preguntas que se encuentran abajo.
«I zan onictlatelchihuilaya i Santo Sacramento teoyotica nenamictiliztli. ¡Omochochiu! ¡Onocentzontlahueliltic in axcan!
Te jana janapä myayakuyomo, jyamtzäjkuna’ajk te náhuatl ote’omo näpä te jayetzame’omo wa’unh te panepä yomo yajk tzäjketu titam yajk yapukäjk yompama, jayetzäki ja yosapä wa’ wyä’anhjamyaju te nhkomi ni usu’is, te pätamseyumu, wäjäti, kentzamtzamneyaju pyäkyajuk te triquis, tzajpkape a’winhyaju, wejyaju, te yomo Madam nyä’ompa’ajkä ja myakmpa itäpä, tzyäjktzi’u wa’ yajk istäju musopyapä wa’ ‘yijtwitu’u tiyä kyomäpya ijtkutye, tzäkite te ote kupnkuyomo, tyumu te uneyumu yajk tzäyajpapä’is musokyuy kyopajkomo, yajk kopajk’anhmayaju, yajk tzäjkyaju El juicio final náhuatl’ote’omo, tumä kupnkuyomo jutä mumupä päntam tzyapyajpa kasynya’ote, jutä te otetzame mumu’isna’ajk myuspa, yäti napsti sa’nhajpana’ajk te kanyanhtampä pänis ‘yaknaka’omo, tumtyamna une’unetampä pänis.
“Jä’ä, wäntzyäläpä äjtzi… äjtzijeke, tuputupuneyu kasynya’ote’omo, kyontyäjkajpana’ajk te masanäyupä, te masankotäjkajkuy. ¡Kätupänte, yäti tzinhtzinhpatzi monenaka!».
«I zan onictlatelchihuilaya i Santo Sacramento teoyotica nenamictiliztli. ¡Omochochiu! ¡Onocentzontlahueliltic in axcan!
Entre su patético desvarío, había recordado las palabras en náhuatl que dijo en la obra de teatro en que la misionera francesa lo obligó a participar vistiéndolo de mujer, obra de teatro que no sirvió para evangelizar ni a las moscas, que al igual que las gentes, sólo se quedaron pasmadas ante el ruidero de triques y cohetes y voces y gritos, pues la muy pendeja de la Madame con su gusto por lo exótico y en su afán de mostrar su sensibilidad cultural y de revivir lo que ella creía era la tradición de los pueblos indígenas, rejuntó a los niños más memoriosos y los obligó a aprenderse y a representar El juicio final en náhuatl, en un pueblo donde la mayoría hablaba ya español, donde el zoque era la lengua materna, pero que ya sólo sonaba en las bocas de los ancianos y de uno que otro hombre macizo.
“Sí, pobre de mí… de mí que −murmuró ahora en español− menospreciaba el bendito, el santo Sacramento del matrimonio. ¡Ya pasó, ahora soy cuatrocientas veces infeliz!»
¿Cuál de las dos versiones prefiere? ¿Qué se pierde y que se gana con ambas? ¿Vale la pena hacerse este tipo de preguntas? Es más, ¿Vale la pena hacer estas traducciones?
[Humberto Saraoz’isnye jakyätupä]
Fragmentos, fragmentos: apuntes sobre traducción
I. Lección primera
19 de mayo ¿De 1991? Flota en el aula un aire de nerviosismo y expectación. Se llevará a cabo la primera sesión del taller literario en lengua maya en Valladolid, Yucatán. La asociación Maya’on ha seleccionado a trece aspirantes, en su mayoría maestros bilingües. Toma la palabra un tal Miguel Ángel May May. Habla despacio, se esfuerza por ser lo más claro posible. Plantea el programa general, la metodología y los objetivos que se ha convenido junto a Carlos Montemayor y Santiago Domínguez Aké. Después de esbozar un calendario de actividades, May May sugiere el primer ejercicio: traducir a su propia variante la frase “Las casas de Mérida son blancas”. Las traducciones quedan como sigue:
U najilo’ob Jo’e saktako’ob.
*Saktako’ob u najilo’ob Jo.
*Jo’e saktako u najilo’ob.
Le najo’ob yano’ob Jo’o saktako’ob.
Tuláakal le najo’ob yano’ob Jo’o saktako’ob.
Le najo’ob yano’ob Jo’o láaj saktako’ob.
Revisan cada traducción. May May conduce a sus compañeros hacia un análisis sintáctico y conceptual. Tras una breve deliberación señalan con un asterisco las frases que se acomodan mejor al ritmo de su lengua. Advierten que las otras están más influenciadas por el español o han tenido que recurrir a pequeñas estrategias de paráfrasis para aproximarse al sentido de la frase original (¿Son malas traducciones?). Luego se les pide realizar una traducción inversa de cada frase. De preferencia, de modo literal. Se obtuvo lo siguiente:
Las casas Mérida Blancas.
Mérida Blancas sus casas.
Blancas sus casas Mérida.
Blancas son las casas de Mérida.
Mérida blancas son sus casas.
Las casas que están en Mérida son blancas.
Todas las casas que están en Mérida son blancas.
Hubo risas cuando se leyeron en voz alta: no todas tenían sentido y causaban gracia. Al evaluar la actividad, llegaron a la conclusión de que la frase podía sonar bien en ambas lenguas si se enfocaban más en recuperar el concepto que la sintaxis de la otra lengua. Además, para que sonara bien en español debía pensarse en español; para que sonara bien en maya debía pensarse en maya. Cada lengua era un universo totalmente distinto.
[Miguel Ángel May May, “Los talleres de literatura maya, una experiencia nueva en Yucatán” en Situación actual y perspectivas de la literatura en lenguas indígenas, 1993].
II. Lluvia con sol
Un par de meses atrás, publiqué en mis redes sociales que iría a Tuxtla a leer fragmentos de mi texto Maka tyuki’ tumä mapasyä. Y te volverás un sueño. Entre likes, enhorabuenas y felicitaciones, de pronto se armó un pequeño revuelo entre hablantes profesionales de las distintas variantes del zoque: pusieron en entredicho mi elección de términos en zoque y me anexaron sus sugerencias. Me enteré de la situación gracias a Ramiro Gómez. Iba camino a la presentación cuando me llegó un mensaje suyo: me decía que el título de mi texto estaba mal traducido. Inmediatamente, me hizo una excelente sugerencia: cambiar tyuki’ por wiru’i, que le parecía más exacto. Un poco desconcertado le contesté que gracias, pero que tal vez sería bueno que supiera de qué iba el texto… El título completo era Maka tyuki’ tumä mapasyä. Y te volverás un sueño: de migraciones, sueños y muerte y se trataba de breves ensayos que derivaban de mi lectura de Mumure’ tä yäjktambä. Todos somos cimarrones (2012) de Mikeas Sánchez. Expliqué que, si bien tenía elementos bilingües, lo había pensado principalmente en español… Respondió que, aun así, debía cambiar el título. Además, ése era el problema: que pensara desde el español y que no tomara en cuenta la riqueza del zoque… Un tanto molesto dije que no iba a cambiarlo: no tenía por qué hacer una traducción literal. Que, desde una perspectiva literaria, eso no era tan raro… Discutimos otro poco, pero al final acordamos que sería bueno realizar un debate más amplio sobre la cuestión. Mientras tanto revisé los comentarios que habían detonado ese pequeño revuelo (en zoque de Ocotepec sería: Maka myabasyäwidu’i o podría ser: Maka myabasyä’e. En zoque de Chapultenango podría ser: Maka myapasyi’aje o bien Mapasyi’omo maka ntyuki). Sin conocer el trasfondo y las intenciones del texto, se había dado por hecho que estaba mal. Era un simple malentendido. Decidí no responder. De haberlo hecho, me habría enfrascado en una de esas discusiones en redes sociales que no sólo no dan ningún fruto, sino que, al contrario, como suele suceder, hubiera servido para inflar un poco más nuestros egos…. Así que, bajo la lluvia con sol de esa tarde de agosto, decidí calmarme y repasar la situación en algún otro momento con más distancia crítica.
III. “Traduttore, tradittore”
Incierto diccionario de un escritor bilingüe
Bilingüe. Individuo capaz de comunicarse en dos lenguas, aunque tiende a conducir su pensamiento (y su vida profesional) sólo a partir de una de ellas. Para ser alguien, una persona bilingüe (lengua mexicana-español) todavía debe privilegiar la segunda lengua, porque ésta le ofrece mayores posibilidades éxito en el medio cultural actual (amén de los tecnicismos y conceptos que se requieren para su pleno desarrollo en la disciplina a que se dedique).
Escribir. Si escribir consistiera sólo en tomar lápiz y papel (o Tablet o Laptop o yo qué sé), no tendría sentido estar las horas aquí intentando escribir algo. Escribiría y ya, sin tener que preguntarme de qué sirve. Para quién. ¡¿Para qué?! ¿Por qué me preocupa saber cómo y hacia dónde encaminar mi trabajo? ¿Por qué me inquieta definir mi horizonte cultural? ¿Qué temas se deben tratar en una lengua o en otra? ¿Qué postura tomar frente a la comunidad? ¿Es (justo y) necesario hacerse este tipo de preguntas?
Lengua. Sistema de comunicación propia de una comunidad humana. Se adquiere con las primeras relaciones sociales y articula nuestra relación con el entorno. La lengua moldea nuestro pensamiento: vemos el mundo según ella lo permita. Cada lengua clasifica y organiza el mundo a su manera. Entonces, ¿El idioma de los golpes es mi primera lengua?
Literatura. ¿Es el arte de escribir o el arte que resulta de un uso especial de la palabra? ¿Es posible en cualquier idioma? ¿Depende del talento o del esfuerzo y la constancia? ¿Busca la originalidad o la aprobación colectiva? ¿Requiere diligencia estética o compromiso ético?
Préstamo. Uno de los efectos del contacto entre lenguas es el préstamo lingüístico: una toma de la otra lo que, por razones diversas, no puede expresar con la misma exactitud. A veces no es posible evitarlos. A veces se puede buscar su equivalencia por medio de comparaciones, perífrasis o neologismos. Al final son los hablantes quienes, conscientemente o no, deciden qué hacer con ellos. ¿Cuánto se modifica la lengua con cada préstamo que uso?
Traducción. Articular en una lengua lo que se escribió o expresó antes en otra. Explicar, interpretar, convertir. La traducción es esa supuesta “traición” sin la cual no habría tradición.
Traductor. Los traductores no conocen la justicia: menospreciados y criticados, se enfrentan siempre a una generalizada incomprensión. Creadores por sí mismos, cristos rotos de la lengua.
Transcripción. Copiar. Representar elementos orales mediante un sistema de escritura. En consecuencia, no: una obra literaria no consiste en la mera transcripción de una conversación. A veces es necesario olvidarse de escribir tal como se habla. Hay que dedicar tiempo a la práctica de la escritura y a aprovechar la ayuda de los otros.
Versión. Un texto traducido en realidad es otra versión, una variante. Lo que se tiene son dos textos vinculados en una relación causa y efecto, pero diferentes por al menos tres razones: se crean por motivaciones diversas, se estructuran siguiendo estrategias heterogéneas y se concretan en idiomas distintos.
[Entrevista a Enrique Servín, 2013: https://tierraadentro.fondodeculturaeconomica.com/aprender-a-pensar-desde-los-verbos/ y Domingo Meneses Méndez, “La visión del escritor indígena sobre sus escritos”, Los escritores indígenas actuales ii, 1992]
IV. De migraciones, sueños y muerte
Libro con vocación migrante: Mumure’ tä yäjktambä. Todos somos cimarrones (2012) se publicó en Puerto Rico y explora justamente algunas experiencias de migración. Dividido en dos partes: la primera se compone de siete poemas en que se alude de forma directa a vivencias migratorias; la segunda consta de siete poemas breves que versan sobre la muerte. El poema que me interesa se encuentra precisamente en la última parte. Es el primero de los dos que inician con la frase “Maka mini’ te’ kakuy / Llegará la muerte”.
Como en gran parte de su poesía, antes que una traducción literal, Mikeas Sánchez opta por ofrecer dos versiones de una misma idea. Por tanto, a menudo hay diferencias notables entre una y otra. Así, ¿El poema se enriquece o pierde su valor? Asegún. A veces las versiones se complementan. A veces es más efectivo en una lengua que en otra. A veces funcionan a modo de contra espejo. Verbigracia, en el poema antes referido, la idea de que un día llegará la muerte y sacudirá nuestros terrores cotidianos con tal fuerza que, en un abrir y cerrar de ojos, de pronto no nos quedará siquiera el recuerdo de nuestro nombre o quizá sólo eso, el sueño de lo que fuimos, o todavía más, el sueño del sueño que nunca fuimos:
Maka mini’ te’ kaku’y […]
Jiksekande’ makabä jambä’i mij’ näyi’
maka dyuki’ tumä mabaxi’
te’ mabaxi ja’ tyujkäbä tzayi’kam
Llegará la muerte […]
Entonces olvidarás tu nombre
y te volverás un sueño
el sueño de una tarde jamás contemplada
[Mumure’ tä yäjktambä. Todos somos cimarrones, 2012].
De entrada, un lector versado en la escritura del zoque puede advertir un par de detalles en la escritura (se ha preferido el uso dialectal de la variante ore en lugar de la escritura ‘normalizada’, por tanto, hallamos “d” y “b” donde irían una “t” y una “p” respectivamente; además, se ha utilizado una “x” en lugar del dígrafo “sy” que es más aceptado, etc.
Maka mini’ te’ kakuy […]
Jiksekanhte’ makapä jampä’i mij’ näyi’
maka nhtyuki’ tumä mapasyi’
te’ mapasyi’ ja’ tyujkäpä tzayi’kam
[How to Be a Good Savage and Other Poems, 2023].
Asimismo, ateniéndose a la versión zoque, se podría ensayar una traducción más literal:
Va a llegar la enfermedad […]
Es esa vez que vas a olvidar tu nombre
te vas a volver un sueño
el sueño que no se hizo realidad por la tarde
De este modo, sin embargo, los versos pierden un poco de su magia, de su potencia expresiva. El poema exige un uso específico, intencionado de la lengua. No se trata de que la frase coincida en ambas lenguas, sino de que en ambas no se pierda la belleza que se expresa por medio de sonidos, palabras. Y ése es quizá uno de los más grandes desafíos de quienes escriben en dos lenguas: más que hacer que las versiones ‘funcionen’, que sean equivalentes en fondo y forma, en sonoridad y contundencia.
V. Juicio final
Lea con atención el fragmento bilingüe de ¡Despierta ya! que se le ofrece a continuación y conteste (o no) las preguntas que se encuentran abajo.
«I zan onictlatelchihuilaya i Santo Sacramento teoyotica nenamictiliztli. ¡Omochochiu! ¡Onocentzontlahueliltic in axcan!
Entre su patético desvarío, había recordado las palabras en náhuatl que dijo en la obra de teatro en que la misionera francesa lo obligó a participar vistiéndolo de mujer, obra de teatro que no sirvió para evangelizar ni a las moscas, que al igual que las gentes, sólo se quedaron pasmadas ante el ruidero de triques y cohetes y voces y gritos, pues la muy pendeja de la Madame con su gusto por lo exótico y en su afán de mostrar su sensibilidad cultural y de revivir lo que ella creía era la tradición de los pueblos indígenas, rejuntó a los niños más memoriosos y los obligó a aprenderse y a representar El juicio final en náhuatl, en un pueblo donde la mayoría hablaba ya español, donde el zoque era la lengua materna, pero que ya sólo sonaba en las bocas de los ancianos y de uno que otro hombre macizo.
“Sí, pobre de mí… de mí que −murmuró ahora en español− menospreciaba el bendito, el santo Sacramento del matrimonio. ¡Ya pasó, ahora soy cuatrocientas veces infeliz!»
«I zan onictlatelchihuilaya i Santo Sacramento teoyotica nenamictiliztli. ¡Omochochiu! ¡Onocentzontlahueliltic in axcan!
Te jana janapä myayakuyomo, jyamtzäjkuna’ajk te náhuatl ote’omo näpä te jayetzame’omo wa’unh te panepä yomo yajk tzäjketu titam yajk yapukäjk yompama, jayetzäki ja yosapä wa’ wyä’anhjamyaju te nhkomi ni usu’is, te pätamseyumu, wäjäti, kentzamtzamneyaju pyäkyajuk te triquis, tzajpkape a’winhyaju, wejyaju, te yomo Madam nyä’ompa’ajkä ja myakmpa itäpä, tzyäjktzi’u wa’ yajk istäju musopyapä wa’ ‘yijtwitu’u tiyä kyomäpya ijtkutye, tzäkite te ote kupnkuyomo, tyumu te uneyumu yajk tzäyajpapä’is musokyuy kyopajkomo, yajk kopajk’anhmayaju, yajk tzäjkyaju El juicio final náhuatl’ote’omo, tumä kupnkuyomo jutä mumupä päntam tzyapyajpa kasynya’ote, jutä te otetzame mumu’isna’ajk myuspa, yäti napsti sa’nhajpana’ajk te kanyanhtampä pänis ‘yaknaka’omo, tumtyamna une’unetampä pänis.
“Jä’ä, wäntzyäläpä äjtzi… äjtzijeke, tuputupuneyu kasynya’ote’omo, kyontyäjkajpana’ajk te masanäyupä, te masankotäjkajkuy. ¡Kätupänte, yäti tzinhtzinhpatzi monenaka!»
¿Cuál de las dos versiones prefiere? (¿Pudo leer y comprender a cabalidad ambas versiones o en qué basa su elección?) ¿Qué se pierde y que se gana con ambas? ¿Vale la pena hacerse este tipo de preguntas? Es más ¿vale la pena hacer estas traducciones?.