Tierra Adentro
"Guayaba rosa", imagen compartida por la página de Facebook, "Esto es Guerrero", en Julio, 2024.
“Guayaba rosa”, imagen compartida por la página de Facebook, “Esto es Guerrero”, en Julio, 2024.

Xakiwi´ puuchiteekglh

Xtaanana´ mpara kaa xkinkaamaakgwitiiniitan akxnii tichaachilh xakilhtamakú puuchiteekglh; chaa maa Reyes chuu maa Liz kintiliimaalakgawaniikgoolh xtamakgxpiitnikan akxnii kaaku takgalanaa xkaaxkgakgamaa, naalh xliismaniikgooy mpara kaa x´akgstitalakgoolh akgstiiteja akxnii xkiliimalakgawaniikgoolh, xpaalakata mpii timakganikgoolh xatsikan tsikanse´ Tere xliixtonkgnokán kumu ti´akgstiilhukiikgoolh chiki´.

Klakpiimaktitiilhakan kilakgpiilhtitiit laa ktitaxtulh, chuu ktimaakatsiiniikgoolh pii naaktiyamaakxtulh kimúrralh chuu kiliixtonkgno´ lakatsú kxpuukuxt kintaata Polo, antá xakmaaknuuwiliiniitancha´ kumu liimakgaasa´ xkimakganiputún maa xatsikan´kintse´, xkimakganiy, chaa takgosoon xakan maakutu kpuupalhma xpalakat kumu luwa xlakaskink xwaniit kkilatamaat, tapalaaxlaa xakpuwán.

Chaalaa kaakgootanuun liikgootana´ ktiwanikgoolh pii nakliyankgooy kxakiwi puuchiteekglh niimaa kxakan xchik kintaata Polo xpulhniit, kaa maan waa skgantum xakiwi puuchiteekglh xwaniit kxliilakgatum kaachikiin, chuu tiinii xkgalhiiy liilhkuluuwa´ mpara xpaatanuulh tamaa kliipakan, xpaalakat kumu luwaa xaluuku xwaniit kintaata, antaa kiniinchuu xakamaaw, lakampiichii xakliikgalsakgsiw tamaa laktlanka puuchiteekglh. Kskgolitiilhayaaw ktiyataxtuw kxchik wicho, chuu kixiit xlakawaniit xlaanchuu akxnii taxtuch, paks chunatá xwaniit xliikuchun xtasiyuy, chaampii ktaa´aw kxchik tata Polo. Chaa Reyes chuu Liz niinaa liimakgaas xkimakgmaaunuukgoonit kxtamakxtumiitkan, xpaalakat pii luwa x´akstukan xmakgkatsiiniikgookan kumu ti´alh tamakgskuj maa kintaala Felipe kintlaat kxpuutsapakan lhakgaa´t kpakgaakxtu, kit xakwaniit xlakgxokg chuu luwa lakaskinkata xakwamaa kxtamakxtumiitkan. Chaa Reyes xliichaatoo tlakg tlankata xwanit tuu kinkgalhtaatikan, tlakg xkatsiiniy laala tawakaatnankan kkiwi´ chuu tlakg nii xmakpuwan kumu chaa laa akxní niinaa liimakgas xtachixkuwinit, tiliimapakgsinalh xnaana pii antá xmaakganuuwakanika xtamputsni´ kxmakgan kiwi´ niima tlakg lanka xwaniit kxkaa´kiwii´n, makgtututa xtaakgxtakgtawilaniit ktercero kprimaria chuu likua xlay akxnii xtalaaktiikgooy spun chuu stayi´, naalh xliimaalakchuwat xwaniit akgtum xlakgastap akxní xtalaaktiiy talkg xa´aktsú jún niimaa luwa kx´akgstiipuun kiwi´ xtawakayaacha´, ankgalh txaakgnu´ xliimaaxtuy xpelota xalakgmixni´ chuu xtapixnu xlimaxtuy xliixtonkgno´, ankgalhiin tantuulhpupulu xlatamaay xpalakat kumu xlismanikgooniita xtantuuniin namakgkatsiikgoy xalaksiyunkun chiwix kkaa´tijiin, chuu paks kaya xtatsokgostsapakgooniit chuu xtatantsapatamaakgooniit klhakgaa´t. Chaa waa Liz luwa xakakswa xwaniit, luwa kaakalan chuu skgalalh xwaniit, likua xkatsiiy kmatemáticas chuu xliimaasmaniiniit xtlaat laala skuukan kkaa´kiwii´n kxtampiin kkaa´lhkaakna´, nii xlakaskininkan mpara taaxuxuwa usu tataalaktsapa xlatamaalh, xatampiikwani chuu xapuutas xwaniit. Chaa kit ankgalhín kmaquinitas xaktalakchuwatanuuy laa kakgootanun, xakkgalhkgalhiiy pii wiinti x´alha´ chii xkimakgaxtakgtaakiinilh xtakgamaan, xpaalakat niitu xwaniit kintumin, chuu watiyaantuu mitsi mitsi xakstaalanitapuuliikgooy lakkamanaan kpuulaajurut, xkimaapakgsiikgooy chuu kit tlakg xaskgata xakwaniit tuu kinkgalhtaatikán. Chanchuu waa Wicho kaa nalh mákgaas aya xchixkuulalh, likua xliikilhpuks xwaniit chuu luwa xtasiyu laala xtalakgatumiiy xjalhanat mpara luwa kxpaaxtuun xtlaawankán, xtsukumajá kgalhchixí chuu xtsukumajaa taxtuu xlakawaat, chuu xpaxniinan. Chaa makgapitsiin lakgskgataan kaa x´akgwitiy xwankgooy kumu xkinkaalii´aktalaliyanaan chiwix akxní nii xmaaxkiikán xliikuchun, chuu akxní laa xlakgawitiy likwa xtapitiy chuu xtalakgapuuxtukgooy xlakgastap, likwa xkilhpupuy chuu chaasiitsiiniya xtaxtuyach xtse´, lás lás xlakatlawamiiy chuu x´akgtlakgaaxakgatliiy, chaa laa kaa´tsiisni´ xmakglhtsasakgaalinan kxchiki´ chuu xtampuutlakgaxtukan lakampichi laakumu tantum xataatatlhá chichi´ nima nitu xlhkgalhiy xmalana´ x´alh akwantapuuliiy. Kaks xaklakawanaw, chaa akxní laa kaa ki´akstukan xaktaayayaw likua xakliiliitsiinaaw xpalakat kumu likua xlakgamakglhtastiiy maa Reyes, chuu luwa watiyaa xkiimaaxtuy laala xlakawan chuu laala xtatsuwiiy maa Wicho. Xakliitaakgatsankgaayaaw chaa lakgachuniin xkinkaamakgatlajayaan xataliitsiin.

Akxní laa kmakxtukgoolh tuu xakmaaknuuwiliiniit lakatsuku ktalakanuuw kkapokglhwa kchiki´ lakampiichii xakkatsiiw mpara lakgamakgat kaa´kiwii´n x´aniit makgskuj kintaata. Tiinii xtsuwaan, kaa maanwaa kskgakgana´t xaa stakg tiyat xtalakgatumiima, chaa maa machiita chuu maa chuu tsiliis xtamakgwitwakakgoonit kxtankganiin patsaps xla´adobe. Kmaamakgstiliitwi chiki´ chuu kx´akgstiin ktaayachaw tani xtakankaxtukgooniitanch laktsaatsiniin liikan. Chaa maa xakiwi puuchiteekglh chaakgaa´anaacha´ xyaa chuu xtaatankilhpaaxtum x´akgstiin chiki´ xpulhniit kumu kaatsawa puukuxt. Kxtantiin kiwi´ kwiliiw kintatawanukan chuu kinkgalhtutukan ktawakaw. Pakgjú waa tamakgaxtakglh Wicho chii xmakgskgalaanalh chuu xkinkaawanin mpara xaaklan xtaayach kintaata, chuu naa xpaalakat pii xakmakamaaxkiitiilhaw aasiwit chii xmakiitiilhalh, lakampiichii nii x´analh akgtum talakgaputsiilh mpara xlakgawititawakalh kxmakganiin kiwi´ chuu kx´akgstiin chiki´ xtamaach. Akgtsayaa xakwakaw chuu likwa xakmakawamaaw laa xakwananaawakaw kxmakganiin kiwi´, laktlankaasliyaana lhkgakgakga xakliitsiimaaw maski chaa tsiinu waa xakmakpuwamaaw mpara xaaklan xtaayach kintaata chuu xkinkaa´aktalán lakumu ankgalhin xkinkaa´aktalayaan. Paks xkatsiikgookan pii luwa xaluuku kgoolo´ xwanit kintaata´, lakgachichokg chuu lakgalitakgawa xwanit, nii para xpax chua kxtantiin puuchiteekglh x´an stín. Kaamanwa tlakg xalakxiniin lakgskgatán x´ankgooy makgtsakgsakgooy chuu x´ankgoo makgkgalhaawanankgooy kintaata laa xwatata xtaawantawilay akxní xkgachiy chuu laa xluukuunan kxapuulakpuksa xchiki´, lakgachuniin xakliimaxanan maa xtanat xakwaniit.

Xtapuuxtuniit xlhakgaat Reyes chuu xliitaakgchiiniit, xmaasiyuniit xalakgkgaakgalán xtaapaaniin niimaa aya xlakgtaxtukgooyaach xtaapaalukut, juuyu kxakgstiipuuna kiwi´ xwakacha´ chuu pokgolh xkilhwaniit akxní xwanaanama, xtaananá mpara akglhuuwata kilhtamakú niinaa xwaayan xtasiyuu, xkinkaaliikgalhxakgatliimaan laala xtaataawantapuuliiy xtlaat akxní x´ankgooy xkawakgooy xakaatsiisni´ lakatsú puupaataxtun xataastiwiitna´; xkilhwama pii mat xtaatanokglhkgooniita´ laktlanka luuwa´ chuu pii kxkawaniitá tantúm xkut niimaa laakumu paxni´ xliilanka´, pii mat xtatalakganokglhniita´ chuu pii xtaaxkuliniita´ aaxkuut Kiwiikgoolo´ maa xtlaat, kaniiwaa kaasipiini´ xlakgapasnan, xkinkaamaatankgapiichiixayaan xpalakat paks xkatsiikgooy xtakuwani´ laktsú takgalhiiniin chuu tuwan niimaa liikuchunkgookán, kimaakgalhtawakgaanakán xwaniit xla´. Antakú xkinkaaliikgalhxakgatliimaan xlatamaat chuu lhtankgaa xpakgawaniit akxní xlakgstiipaaputsama puuchiteekglh xalakchaan kxmakganiin kiwi´. Chaa Liz chuu kit lhpapalán xaktankgapiiwaniitaw laa xakpuxmaw xaxanatliiwa aasiwiit, chanchua waa Wicho laktlankaasliyaana xtalakayaawama lakampiichii xkinkaamaakatsiiniin mpara niitu tseekg xkinkaamakgskgalamaan kintaata, chuu xkinkaawanitiilhayaan taani mpara xwakacha´ akgtum puuchiteekglh xalanka usu xachaan.

X´aaklan pach pach tsukulh makawan machiita chuu tsukulh laklhpipiy kiwi´, kinkaamaakgniiwaniin chuu klakpiikwaw, paks klakaaw pakgjú chuu k´ukxilhwi pii xtsaalaniita´ Wicho, watiyanchu kintaata Polo chaasiitsiiniya xtankaamiima kiwi´ chuu niituu xpuwan maski antá xakwakaw. Kaa xkinkaaliimakgaakglhamaan kin xakkatasiiyaw chaa nii xtamakgaxtakg, chuu tlakgaya xtsukuma xtalakchikiy kiwi´. Tsukulh tasay Liz chuu nii makgtoo lakapaastaklh aya xún kgapxtaaktalh kkaataalhman, kxkgatsasa kintaata tamakatacha´ laa akxní kilhpuuta tayacha. K´ukxilhlhi pii xpakgatuksma kgantum xakiwi laaxux maa xakiwi´ puchitekglh, tliwakglh kkatsalh chuu aya lakatsuku lhkgan kalh. Ktawakacha´ chuu jalh klakgwanka, ktaaktalh. Tsukulh tatantokgay xakiwi´ puuchiteekglh chuu taalhmaankuunchuu waa xwakacha´ Reyes, nii liikgapxputu xwanit luwa taalhmaan, túwa mpara xtapakgtlakgalh usu xtapixtlakgalh. Kaasliyaa pixlanka xwilili makawa kiwi´ akxní tsukulh tatankgalaay, chuu xchinma kkintakgaaniin laala chaapiikwaniya kxeekgnama Reyes. Chaa maa xtaxeekgna Reyes kiitaatalakgxtumiilh laa xwilili xmakawama kiwi´ akxni xlakaama chuu akxní kgalhxtakglh laa nakkglh tawakacha´ kx´akgstiin chiki´. Xtsaalakgoonita´ maa Liz chuu maa Wicho, kaa ki´akstu ktalakatsuuwilh, nii xakwenta maski xkiliitampuutlakgalh xmchiita kintaata. K´ukxilh laa kilhyaawa xmaa Reyes kxlakni xmakganiin kiwi´ kx´akgstiin chiki´, xtaatalakpitima xa´akgniiwananiin xlakgastap, xtananá mpara kaa xpaxniinama xtasiyuu, chaa niitu kaa xmakglhtastiima Wicho, kgantaati liikaan xalakkankasiyunkuuwán xtakankaxtukgooniitanch xpaan, chaa kxkilhni´ nii puput xtaxtumach, waata xachichokg xkgalhni´ xkilhtaxtuma niima xtaapaatsaalama chuu niima xmaapalakgwaniimaakgoolh xalakgstaga puuchiteekglh. Kaa xanikuta lhkukuku kalh, xakliipiikwaniit tamaa talakgaputsiit, xkimaakgniiwaniiy akxnii xaklakapaastak tamaa talakgaputsiit chuu tama xatasapaani xmakni´ Reyes. Chaampara xaklakgalh xatsikan kintse´ kit xkiliiwiliilh tamaa talakgaputsiit, kintantuuniin xkiliimakganuuwakalh chuu xakawa liipaachiin xkiliikgaasnokgwakalh chuu xkiliistiipuuxuulh lakampiichii xakliikankastaktaayalh, kaa nii kkatsiiy tuu naklakapaastaka laa lhkukuku kalh kmaquinitas.

El árbol de guayabas rosas

La temporada de guayabas nos traía como locos. Liz y Reyes me despertaron a silbidos cuando apenas amanecía, abandonaron la costumbre de despertarme a pedradas sobre el tejado desde que abuela Tere les echó los charpes al fogón por haber agujerado el techo.

Salí despejando mis párpados de las lagañas y les anuncié que pasaría a desenterrar el morral y la resortera cerca del terreno de tata Polo, la había ocultado porque hace tiempo que abuela anhelaba tirarla, la tiraba, pero yo corría a sacarla del basurero porque para mí era un tesoro.

Días atrás les prometí llevarlos al árbol de guayabas rosas plantado arriba de la casa de tata Polo, era el único árbol de guayabas rosas en el pueblo y nadie se atrevía a cruzar el cercado de aquel terreno por la cruel personalidad del abuelo. Y ahora nos dirigíamos allí para saborear las gigantescas guayabas curiosas. Pasamos silbando por la casa de Wicho, él salió risueño, parecía haber tomado todas sus pastillas correctamente y por eso lo llevamos al cercado de tata Polo. Reyes y Liz me incluyeron a la pandilla porque se sentían vacíos desde que papá se llevó a hermano Felipe a trabajar a la maquila en la ciudad, yo era el remplazo y me volví fundamental en el grupo. Reyes era el penúltimo mayor de los cuatro, era más mañoso escalando árboles y más atrevido en desafiar peligros porque días después de su nacimiento, su abuela ordenó que le colgaran el ombligo en las ramas del árbol más grande de su terreno, había reprobado tres veces el tercero de primaria y era un genio cazando aves y ardillas no necesitaba cerrar un ojo para atinarle al más ínfimo colibrí en la punta más alta de un árbol, solía usar de gorro las pelotas desinfladas y el charpe de collar, siempre andaba descalzo porque sus pies se habían acostumbrado a rozar las piedras puntiagudas de las calles, y todos sus pantalones estaban remendados de las rodillas y las nalgas. Liz era sosegado, flaco y listo, sus habilidades eran las matemáticas y su padre le había enseñado a inclinarse al trabajo soleado, no le permitían andar sucio ni con prendas remendadas, era miedoso y llorón. Yo solía pasar las tardes encerrado en las maquinitas como espectador, esperando que alguien se fuera y me heredara su juego porque no tenía dinero, y en la cancha, era la cola de las pandillas de adolescentes, su mandadero y el más pequeño de los cuatro. Wicho pronto se convertiría en adulto, tenía un aliento irrespirable que se dilataba notoriamente si se caminaba cerca suyo, los bigotes y granos comenzaban a marcársele, y padecía la enfermedad del cerdo. Algunos niños le llamaban loco porque cuando no le daban sus pastillas nos correteaba con piedras y al convulsionar se retorcía mientras se le volteaban los ojos, su boca se volvía espumosa y su madre salía furiosa a llenarlo de cachetadas con insultos por haber nacido discapacitado. Por las noches era un estorbo en su casa y lo sacaban para ir a deambular por las calles como perro roñoso y sin dueño. Nos mostrábamos serios, pero al estar solos nos moríamos de risa porque Reyes le remedaba, y los gestos y movimientos le salían perfectamente. Nos preocupábamos, pero a veces nos ganaba la risa.

Después de exhumar lo oculto examinamos el oscuro cuarto para asegurarnos de que abuelo estaba trabajando en un terreno lejano, solo el olor a tierra húmeda se expandía, los machetes y las tortillas colgaban envueltos y silenciosos en las paredes de adobes. Rondamos alrededor de la casa y nos encontramos sobre la azotea donde las varillas cortadas se asomaban del concreto. El árbol de guayabas estaba plantado atrás de la casa a nivel de la azotea por el terreno inclinado. Dejamos nuestros cruzados al pie del árbol y nos subimos los tres, Wicho se quedó abajo para vigilar si abuelo aparecía y para lanzarle las guayabas cortadas y que las guardase, y para evitar alguna desgracia de que convulsionara entre las ramas del árbol y cayera sobre la azotea.

Comíamos ruidosos y alegres, de vez en vez soltábamos carcajadas entre los follajes, aunque temerosos de que abuelo llegara para lanzarnos piedras como solía hacerlo. Todos sabían que abuelo era un anciano malvado, tenía la cara roja y resbalosa, parecía no bañarse y defecaba bajo el árbol de guayaba. Solo los más valientes niños se atrevían a robarle frutas y desafiarlo cuando se arrastraba ebrio, algunas veces me sentía avergonzado de ser su nieto.

Reyes se había quitado la playera para usarla de gorro, mostrando sus costillas flácidas con los huesos que parecían traspasar la piel. Estaba casi hasta la punta del árbol y tragaba con la boca llena como si llevase días sin comer, nos contaba las aventuras con su papá de cuando salían a cazar de noche por la zona del puente colgante; decía haberse enfrentado con serpientes gigantes y cazado un tejón del tamaño de un cerdo, que su papá habíase confrontado con Kiwiikgoolo´[1] y hasta fumado tabaco con él, sabía tanto sobre la sierra, nos asombraba por saber todos los nombres de los insectos y plantas medicinales, era nuestro maestro. Él seguía contando algunas anécdotas mientras rebuscaba con el brazo extendido las guayabas rosas y maduras. Liz y yo parábamos las orejas mientras cortábamos las frutas, y Wicho alzaba el rostro a ratos distantes para informarnos que abuelo no nos acechaba, y nos guiaba donde colgaba alguna guayaba gigante y cosida.

Cuando estábamos desprevenidos comenzaron a sonar machetazos y el árbol empezó a temblar, desconcertándonos con suma preocupación, volteamos todos hacia abajo y Wicho había huido, ahora era abuelo Polo quien cortaba con furia el árbol, sin importarle si nosotros estábamos arriba. Pensamos que era una broma, pero no paraba y el árbol se agitaba cada vez más. Liz comenzó a llorar y sin pensarlo saltó desde lo alto y cayó inclinado con las manos hundidas en el excremento del abuelo, me di cuenta que un árbol de naranja rozaba las ramas del guayabo y con prevención me lancé con valentía, tuve éxito y suspiré por mí, bajé. El árbol de guayabas se tambaleaba y Reyes aún estaba muy alto, no era conveniente saltar desde una gran altura, podría romperse una extremidad o el cuello. El árbol comenzó a caer con ruido ensordecedor en un corto tiempo y a mis oídos lograba llegar el grito largo y asustado de Reyes, que terminó mezclándose con la caída y se desvaneció al estallar sobre la azotea. Liz y Wicho se habían esfumado, tuve que acercarme solo, sin importar que abuelo me correteara con el machete. Vi a Reyes boca arriba sepultado entre los follajes sobre la azotea, se retorcía con los ojos tardos como si padeciera la enfermedad del cerdo, pero en ese momento no imitaba a Wicho, sobre su vientre, cuatro varillas puntiagudas se asomaban, de su boca no salía espuma, sino lava roja que le rodeaba las costillas y manchaba las frutas crudas de guayabas rosas. Corrí para no sé dónde, aterrado por tan cruel escena, las reminiscencias de la caída y del cuerpo herido apesadumbraban mi cabeza. Si iba con la abuela me acusaría de la muerte, me colgaría de los pies y me castigaría con latigazos de mecapal mojado hasta pelarme la piel, corrí sin saber qué pensar hasta llegar a las maquinitas.


[1] Dios del monte en la cultura totonaca.


Autores
Gaudencio Lucas Juárez (2003). Originario de Tuxtla, Zapotitlán de Méndez, Puebla. Es hablante de la lengua totonaca. Concluyó sus estudios en el Bachillerato General Oficial “Manuel Ávila Camacho” instalado en su pueblo, donde fue bajista de la rondalla. Ganó el Primer Premio “Gusanos de la memoria” de creación literaria en lenguas originarias de México 2020, en la categoría de cuento, con su obra: Pulkincio chu Kiwikgolo´, escrita en versión bilingüe y posteriormente traducida al inglés. Ganó el premio estatal de cuento en siete lenguas originarias de Puebla 2022, en lengua totonaca; con su obra: Makgalípit chuu tii lhkuluu xkatsán/El valiente y el rayo. Ha publicado poemas y relatos en la página virtual del colectivo “Gusanos de la Memoria” y en el suplemento Ojarasca del periódico La Jornada. En 2021 fundó la banda de rock totonaca “Kiwiikgoolo´”. Actualmente tiene 21 años y continúa sus estudios en una licenciatura. Escribe poesía y cuento en idioma totonaco y español.