Tipskgoyat chu amakgapitsín lapanit/ De mujeres fuego y otras monstruas
Tastakyaw ntu tamaxkiy Okgxkgaxi’
Kintsumat
nama nawan wix milatamat,
nikatilhtata’ katsisni’,
nanaa lakpuwankgolh laknaanana’
nanaa kgosnama kkilaknikan,
mintsokgosni’ wix nalikgosa kka’unin,
na’akgalatawakaya’xmonkganat katsisni’.
Nitilaukxilhkgoya wix lakgkgawasan,
ni kalhiiya wix talakaskin natapuchuwaya’,
wapi niakgatakgsa’, nalipatinana’,
nalimaxananan minchixku’,
ni katipaxtutapa wix xitat tsisni’
laa latamakgoy lapanit kkilhtin,
nikatilimalaktsitsiwi wix minkgapinín
nima maktiya,
Ni katikgokganant wix
wapi natakgskgoy laktsu milakni’
kxsimakgat pulhkuyat.
Nititaxtuya wapi tawakakgolhku nawan pilam.
Nitipatsankgaya’ minkgaxi’ ntu nalikalikxa’.
Nitilakpina wantani latamakgoy xatapalan chichixni’.
Kakinkgalhakgaxpat´t, niikatilakgmakgana’ kintastakyaw,
Kakinkgalhakgaxpat aya tsukulh tsiswan, milipinata’.
Consejos para una mujer okgxkgaxi’
Hija mía,
esta será tu vida,
así lo quisieron las abuelas,
así corre en nuestras venas este don.
El sueño no te alcanzará,
de rodillas caminarás sobre el viento,
rozando la hierba escarchada de la alta noche.
No sostengas mirada con los hombres,
no tienes permiso de casarte
y si desobedeces, te condenarás,
tu esposo sentirá deshonra por ti
cuando llegue la noche ataviada de quimeras,
no calentarás su cama
con las piernas que te quitas.
Nunca serás madre si
descubren tus extremidades
colgando en la lengua del fuego.
No salgas antes del último parpadeo de la luciérnaga.
No salgas sin tu jícara para retumbar la tierra.
No camines por el sendero de los perros nahuales.
Escúchame, no tires mis palabras en los barrancos,
escúchame que la noche ha llegado por ti.
Lhkuyat tachuwín
Tlanka mintapuwan
chu xlakaskinkaa ntu
limakatankanita kakilhtamakú.
Naanakkatsiniy ntu wix tlawaya’,
naakkatsiy xlakata tipalhuwa anan lhkuyat
xakakswa, xamalakgsputuna’
ntu kinkamaxkiyan latamat.
Chu wix nanakimakgtayaya’,
naánaw makilhchichiyaw
nti lakgmakgankgoy kilakgskgatankan.
Naánaw akgxkgoyokgoyaw
nti sitnikgoy xtakgokgxnikan kilaktsumankan.
Nakimakgtayaya’wix,
laktsu laktsu katlawaw xtamaxanakan kinatlatnakan,
nititasiyuy tamaxana kkilakankan,
Kalilakatixtukukgó minkiwimakni’,
Nalhchi makgstum titakilhputakgoy.
Wix, namasakwanikgoya milakgastapu laktatana’
naukxilhkgoychi’ ntikuta xaxlikana xmasipaninakan’.
Nalakgxkutaw ksimakgatkan laktsu lakgskgatan,
tlan chi nalichuwinankgoy mintachuwín,
nichi chichimakgolh laa nalichuwinankgoy lhkuyat,
nichi talakgnutawakamakgolh laa nalikgoskgoy mintachuwín.
Lengua de fuego
Tu memoria es infinita
y tu existencia
le da sentido al tiempo.
Soy aprendiz de los distintos fuegos
serenos y destructores que sostienen la vida.
Tú me ayudarás,
vendrás conmigo a incendiar las lenguas
que ultrajan a nuestros hijos.
Haremos cenizas los cabellos
de quienes corten las trenzas de nuestras hijas.
Tú me ayudarás,
hagamos trizas la vergüenza de nuestros padres,
que no tenga lugar en nuestros rostros,
que tu cuerpo de palo sea la horqueta
que sostenga en alto sus miradas.
Tú,
le prestarás tus ojos a los abuelos
para que vean su verdadero verdugo.
Desenredaremos la lengua de los niños
para que puedan ser tu lenguaje,
hablar del fuego sin quemarse,
volar por tus palabras sin enredarse.