Tomachtiah ika okse tlahtohli/ Rezos en el idioma perdido
Tomachtiah ika okse tlahtohli
Tlahkoa ipan tepetl Eulogía ika itlikax.
Yalwa okitemik ika on tepetl xok owel okinots.
Yemayo metstli, ye atlahtlanilos, iwan tsahtsiskeh kokoneh.
¿Ika tlin tlahtohli techkakiskeh tosiswan?
Yopeh tsatsayani tepetl ikalakihyan tonahli,
no kwaloh ken nehwa.
Ne Soyasinko xokakah chanti,
Okitlalkawihkeh mayantli,
Noso okitehtemotoh tlin okinihlihkeh.
Kimachtiliah tepetl ka ikisayan tonahli, kan kisa,
inin awahketsitsintih xok tlakakih,
pampa titlanemiliah iwan titemikih ika okse tlahtohli.
Oksepa nitlaelnamiki.
Nechyolkokoa ika xokakeh nosiswan;
Kemantika nikintenewa kwak ninomachiotia.
Alfonsina, kelnamiktokya inan,
Onokwep kwalokatl tlin okixtih on axoxohki ipan imil.
Sipriana, no kipiya kwalokatl,
kehyewa iyelpan ken pakia iwan wetskaya.
Guadalupe, okotstih itlah,
nokokowa.
Maski tla in tlatlakawil yotlapoyaw,
Nomohtiah insiswan.
Oksepa nikelnamiki tetsahtli,
nechyolahmanah.
Nonan Irma omik pampa okelkahke intiotsitsiwan.
Floriberta, kiyolkokoa tlin okichiwilihkeh ikniwan,
yopeh mayana.
Pewa sewi kostik
Pampa xok kimati tlin kichiwas iwan kiyolmaxaloah.
Xnechihli, tepetl Pesohtsinko,
¿Ika tlin tlahtohli tikneki ma timitsmachtili?
¿kenehki tikneki ma timitstlamanili kwak nochi techtsitsintok?
¿kenehki tikintsahtsiliske inin awahketsitsintih
pampa xok nechkakih,
tlakiehwilotlah?
Xnechihli, apan moyawak,
¿kenehki oksepa tipepetlakas?
¿Akinon kiyekchiwa in tonahli,
in yenkwik tonalpowal tlin kwih koyome?
Xnikwelitta niktenewas, pampa xok kimati kanon techkokoa.
Inin atlahtlanilistli xok niman nechahsikamati.
In omemantli kipopoloa nochi,
Nimomachtia iwan xwel niktenewa intlahtol nosiswan,
no xweli nokonewan,
no xwelih noixwiwan.
II
Temotsoliwi notlakayo,
Ken imastlakapal mihli,
iwan nokakistilia
tepetl.
Kan tlaltsatsayani nechichtakanotsah,
amapowahli
nowan nehnemih.
In xoxohki yestli tlin kikisa,
xtetlakwaltia;
amimiki ipan amehli.
Ninehnemi ikxipetlawi,
kampa tlatsatsayanko.
Ninehnemis,
Ninehnemis,
Kechika nechtoloa tlahtsatsayanko.
Nosis Tomasa
chokaya ichtakatsin.
Ima tepitstik,
Ken tepetl,
Tlin kitskia ilwikatl.
¿Akinon okitekoton totonalpowal tlin aman xok toaxka?
¿akinon okinemak itlahtol kohtih
pampa okipatlakeh ika tomin?
Aman in tepetl
towan chokah
ipampa tomin,
¿akinon techkakis ken tichokah
Kwak inin teokwitlatl yokimiktih yehyekatl?
Chikawak tikwikatiliah tepetl:
Nanika xmokiehmanawiki,
nanika xmokiehmanawiki,
ma kitoyawakan inchikawalis
topan
Rezos en el idioma perdido
Eulogía sube con su sahumerio a la montaña.
Soñó la noche anterior que el cerro no hablaba su idioma.
Es mayo, tiempo de petición de lluvia, cuando los niños gritan.
¿En qué voz nos escucharán las abuelas?
Se agrietan las montañas al oeste,
mi cuerpo se enferma con ellas.
En Soyasinko ya nadie vive,
las familias huyeron de las hambres
o en búsqueda de esa promesa inventada.
Se reza a las montañas al este, donde nace el sol.
Los awahketsitsintih ya no escuchan,
porque pensamos y soñamos en otro idioma.
Se dibujan recuerdos.
Duele no encontrar a mis abuelas;
las nombro a veces en el rezo.
Alfonsina, recordando a su mamá,
le regresó el cáncer por los líquidos verdes de la parcela.
Sipriana, con cáncer,
guarda en su pecho alegrías y felicidades.
Guadalupe, embarazada de su tío,
carga un dolor impuesto.
Aun en el atardecer de sus sombras,
las abuelas temen.
Muchos augurios emergen de mi mente,
me perturban en silencio.
Mámá Irma murió porque sus dioses la olvidaron.
Floriberta, dolida por su hermano y su hermana,
habita en el umbral de la miseria.
Kostik se apaga
entre frustraciones y desilusiones.
Dime, montaña Pesohtsinko,
¿en qué idioma quieres mi rezo?
¿Cómo quieres tu ofrenda si el tiempo nos carcome?
¿Cómo llamar a los awahketsitsintih
que ya no me escuchan,
que llueven el tiempo?
Dime, río opaco,
¿cómo recuperar tu hermoso brillo?
¿Quién construye este tiempo,
el nuevo ciclo de los blancos?
Es incómodo nombrar, pues es ajeno a nuestros dolores.
El atlahtlanilistli ya no me comprende al primer rezo,
lo binario va opacando lo múltiple.
Se reza sin poder verbalizar el idioma de mis abuelas,
ni mis hijas,
ni mis nietos.
Mi cuerpo se arruga,
como las alas secas de milpa,
al compás de la voz rota
de la montaña.
Las grietas murmuran secretos de milenios,
mapas de recuerdos
que caminan con mis pasos.
La sangre verde que brota
no nutre;
se ahoga en los pozos de codicia.
Camino descalza
sobre suelos agrietados.
Caminaré.
Caminaré
mientras las grietas
me devoran.
Mi abuela Tomasa
tejía su llanto en silencio.
Sus manos callosas
eran montañas
que sostenían el cielo.
¿Qué fuerza destruyó el tiempo que era nuestro?
¿Quién vendió el susurro de los árboles
por el brillo de la muerte?
Ahora las montañas
lloran con nosotras.
por unos centavos,
¿quién escuchará su llanto
cuando el oro haya devorado el viento?
Le cantamos fuerte a las montañas:
“Nanika xmokiehmanawiki,
nanika xmokiehmanawiki”,
para que derramen
su fuerza con nosotras.