Titayari neti’ɨtɨa / Por qué escribo
Nɨawari
Nepɨnɨawa taniuki ma’eniɨriɨ kɨnikɨ
wa’atɨ matɨari pɨtiwiye witarita.
Xepɨpɨtsi ‘eekayari hapaɨ yemuritsie
makaneika, tetexitsata meukakɨkaa
naxi netenie mepɨnetsitawiri
nemɨka niukukanikɨ.
Ta niuki tawarí pɨka ‘umaweni
nekaniuwetɨ nepɨka hayani.
Teteexi nepɨkuyuitɨanɨ tɨrɨkaɨyemekɨ
niuki ma ‘eniɨrikɨniki kemɨ’ane
parewiya meme’a’iwawa.
Tepu’uwani tekahayemamatɨ,ta nanayari
tukari meuhane memɨ ka ha witekenikɨ
tumuanari tsatapaitɨ tepatinexɨani
tuutu mɨtiununuiwa hapaɨ Wirikuta mu xuawe.
Ta Tukari tawarie pɨtaweene,tatutsima
takakaɨma wa iyari temɨkaxeiyakɨ.
Canto
Canto para que nuestras voces
se escuchen como las primeras
lluvias de verano.
Como un soplo de la brisa de las montañas
cayéndose entre las rocas.
Pusieron cenizas sobre los labios
para que me quedara callada.
Nuestra palabra no será silenciada
nuevamente.
En silencio no me voy a quedar.
Tocaré tan fuerte las piedras para que
se escuchen todas las voces que luchan.
Viviremos sin miedo,
Nuestras raíces jamás serán cortadas.
Renaceremos entre el polvo
para brotar como las flores del desierto.
Nuestros hilos volverán a tejer la memoria
de los ancestros.
Niuki
Ne niuki mɨkayɨtɨmaiyanɨa nepɨyiane.
tsepa kepaɨmetɨ munuyemie te’u’uwatɨ
ne mana nepuyeikani.
‘amutsie neyewetɨ ne nanari pɨtayɨra hakewa
ne niuki meyɨrani.
‘Imɨari nepayani ‘iyaritsie pemei’enikɨ,
Túutu nepayani mɨkɨ’iyaritsie meukunexɨani,
mana puyuhayewa ‘ayeiyari, nɨawari tsiere yɨrari.
Palabras
Soy la voz que nunca olvidarán
pasarán generaciones y generaciones
y yo estaré ahí
presente en los pensamientos tuyos.
Echaré raíz bajo la tierra donde puedas andar
recordando mis palabras.
Seré la semilla que plantaste en cada pensamiento,
seré esas flores que broten en los árboles,
de ese árbol quedará mi recuerdo.
Hikuri
Hekɨ tita haɨmɨ pe ti yɨane
mana wirikutsatsie penyu ‘uxipitɨa
‘ekɨ tutu pepɨ hɨkɨ,mana meti neika
‘ekɨ tutu pepɨ hɨkɨ teuteri me mu wautɨwe ne kie tari.
‘Ekɨ nenewieri pe pɨ hɨkɨ ne ‘iyaritsie pematinuiwa
ne teteima ne kakaɨme nekawara tɨmamaiyanikɨ
ekɨ niuki penetsipitɨa ne kwara tɨtɨmaiyanikɨ
ne kiekaritsi kemɨra ku ane.
Peyote
Eres un misterio que reposa
en esas tierras desérticas
eres la flor que brota en el desierto
eres la flor que buscan los hombres
de mi pueblo.
Eres plegaria que surca mis labios
para honrar la memoria de mis ancestros
tú me das el rezo para cumplir
las promesas en la tierra.